استان تهران

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان تهران با وسعتی حدود ۹۵۶‚۱۸ كیلومترمربع بین ۳۴ تا ۳۶/۵ درجهٔ عرض شمالی و ۵۰ تا ۵۳ درجهٔ طول شرقی واقع شده است. این استان از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از شرق به استان سمنان و از غرب به استان قزوین محدود شده و مركز آن شهر تهران است.
بر پایهٔ آخرین تقسیمات كشوری، استان تهران در سال ۱۳۷۵ دارای ۹ شهرستان، ۲۲ شهر، ۲۰ بخش، ۶۲ دهستان و ۱۹۴۷ آبادی است. شهرستان‌های آن عبارت‌اند از:
– شهرستان تهران: دارای دو بخش و دو دهستان (سولقان و سیاه‌رود) و یك شهر (تهران) است.
– شهرستان دماوند: دارای دو بخش و هشت دهستان (پشت‌كوه، حبله‌رود، شهرآباد، قزقان‌چای، ابرشیوه، آب‌علی، تارود و جمع آب‌رود) و چهار شهر (دماوند، رودهن، گیلان و فیروزكوه) است.
– شهرستان ری: دارای سه بخش و شش دهستان (حسن‌آباد، وهن‌آباد، قلعه نو، كهریزك، فشاپویه و غنی‌آباد) و یك شهر (حسن‌آباد) است.
– شهرستان ساوجبلاغ: شامل دو بخش و سیزده دهستان (بالا طالقان، میان طالقان، پایین طالقان، ‌ احمدآباد، برغان، تنكمان، جمال‌الدین، چندار، چهاردانگه، ‌ رامجین، سعیدآباد، نجم‌آباد و هیو) و دو شهر (نظرآباد و هشتگرد طالقان) ‌است.
– شهرستان شمیرانات: دارای دو بخش و سه دهستان (رودبار قصران، لواسان بزرگ و لواسان كوچك) و دو شهر (لواسان و فشم) است.
– شهرستان شهریا:ر شامل دو بخش و یازده دهستان (اسماعیل‌آباد، امام‌زاده ابوطالب، منجیل‌آباد، اخترآباد، بی‌بی‌سكینه، جوقین، رزكان، فردوس، قائم‌آباد، ملارد و مویز) و سه شهر (رباط كریم، شهریار و شهر قدس) است.
– شهرستان ورامین: شامل سه بخش و هشت دهستان (بهنام پازوكی شمالی، ‌ بهنام سوختهٔ شمالی، فیلستان، بهنام سوختهٔ جنوبی، بهنام پازوكی جنوبی، بهنام وسط شمالی، بهنام عرب جنوبی و بهنام وسط جنوبی) و چهار شهر (ورامین، قرچك، پیشوا و پاك‌دشت جوادآباد) است.
– شهرستان اسلام‌شهر: شامل دو بخش و چهار دهستان (فیروز بهرام، چهاردانگه، ده عباس و صالح‌آباد) و یك شهر (اسلام‌شهر) است.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان تهران با رشته‌كوه‌های البرز از استان‌های شمالی ایران جدا شده است. بخش مرتفع البرز در مرز شمال استان به ۱۵۰۰ متر می‌رسد كه در سمت شمال غربی كشیده شده است. در ارتفاعات بالایی كوهستان البرز كه دارای شیب نسبتاً تندی است، امكاناتی بسیار محدود برای دست‌یابی به منابع آب و كشاورزی وجود دارد. از این رو جمعیتی بسیار اندك در این نواحی ساكن شده‌اند. شهرستان و تقریباً همهٔ شهر دماوند در این ارتفاعات قرار گرفته است.
ارتفاع رشته‌كوه‌های البرز به سوی شرق افزایش می‌یابد و در ارتفاع ۵۶۷۸ متری (قلهٔ دماوند) به بالاترین حد خود می‌رسد. قلهٔ‌ دماوند در مركز البرز قرار دارد و مرتفع‌ترین قله میان چكادهای آسیای غربی و اروپا است. قلهٔ دماوند آتشفشانی خاموش است كه اكنون آخرین مرحله‌های پیش از خاموشی كامل را می‌گذراند و خروج گازهای گوگردی و چشمه‌های معدنی این ادعا را تأیید می‌كند.
در شمال شرقی استان، كوه‌های سوادكوه و فیروزكوه قرار دارد و به ارتفاعات شهمیرزاد در شرق می‌پیوندد.
دیوارهٔ جنوبی كوه‌های البرز مركزی را در استان تهران كوه‌های لواسانات و قره‌داغ و كوه‌های شمیرانات كه بلندترین نقطهٔ آن قلهٔ ۳۹۳۳ متری توچال می‌باشد، در بر گرفته است. از دیگر ارتفاعات استان می‌توان به كوه‌های حسن‌آباد و نمك در جنوب، بی‌بی شهربانو و القادر در جنوب شرقی و ارتفاعات قصر فیروزه در شرق اشاره كرد.
موقعیت آب و هوایی استان تهران، چه در مناطق كوهستانی و چه در دشت‌ها، موجب پوشش گیاهی از نوع نیمه صحرایی شده است. بارندگیِ اندك و خشكی هوا باعث رشد خار و بوتهٔ استپ‌های صحرایی و نیمه صحرایی به ویژه در بلندی‌هاست.
نواحی جلگه‌ای و دشت‌های استان تهران با شیبی ملایم از شمال شرقی به سوی جنوب غربی كشیده شده است. این مناطق به علت هموار بودن، وضعیتی مناسب برای كشاورزی و تجمع كانون‌های زیستی فراهم آورده است.
دشت‌های گستردهٔ ایران در محدوده‌های ورامین، تهران و كرج گسترش یافته و شهرهایی پرشمار را در حوزه‌های خود پدید آورده است. دشت‌های استان تهران از هشتگرد آغاز می‌شوند و تا دشت ورامین ادامه می‌یابند. بخشی از این دشتِ آبرُفتی، در جنوب استان تهران واقع شده است كه با ارتفاع ۷۹۰ متر از سطح دریا پست‌ترین قسمت استان است. این دشت‌ها از شمال به دامنه‌های جنوبی البرز و از جنوب به شوره‌زارها و حاشیهٔ كویر مركزی و یا رودخانه‌های شور می‌انجامند. پوشش گیاهی این ناحیه از گونه‌های گیاهی خاردار است.
در نواحی مختلف استان تهران به علت موقعیت ویژهٔ جغرافیایی، آب و هوای متفاوتی شكل گرفته است. سه عامل جغرافیایی در شكل‌گیری آب و هوای آن نقش اساسی و تعیین‌كننده دارند:
۱. كویر یا دشت كویر كه: در جنوب استان تهران قرار گرفته است و عاملی منفی به حساب می‌آید. زیرا باعث گرما و خشكی هوا می‌شود و به همراه خود گرد و غبار می‌آورد.
۲. رشته‌كوه‌های البرز: كه در شمال تهران واقع شده و باعث تعدیل آب و هوا می‌شود و از این دیدگاه نقشی مثبت ایفا می‌كند.
۳. ‌ بادهای مرطوب و باران‌زای غربی: كه نقش آن در آب و هوای استان محسوس و مؤثر است، ولی نمی‌تواند به طور كامل نقش كویر را خنثی كند.
استان تهران را می‌توان به سه بخش اقلیمی زیر تقسیم كرد:
– اقلیم ارتفاعات شمالی، كه بر دامنه‌های جنوبی بلندی‌های البرز مركزی، در ارتفاعی بالای ۳۰۰۰ متر قرار گرفته و آب و هوایی مرطوب و نیمه مرطوب و سردسیر با زمستان‌هایی بسیار سرد و طولانی دارد. بارزترین نقاط این اقلیم، دماوند و توچال است.
– اقلیم كوه‌پایه‌ها، این اقلیم در ارتفاع دو تا سه هزار متری از سطح دریا قرار گرفته است و آب و هوایی نیمه مرطوب و سردسیر با زمستان‌هایی به نسبت طولانی دارد. آب‌علی، فیروزكوه، دماوند، گلندوك، سد امیركبیر و درّهٔ طالقان در این اقلیم قرار دارند.
دمای متوسط سالانه در مناطق كوه‌پایه‌ای استان میان ۱۰ تا ۱۵ و در دشت‌های مجاور آن ۱۵ تا ۲۰ درجهٔ‌ سانتی‌گراد است.
– اقلیم نیمه خشك و خشك كه زمستان‌های كوتاه و تابستان‌های گرم دارد، در ارتفاعات كم‌تر از ۲۰۰۰ متر واقع شده است. هرچه ارتفاع كاهش می‌یابد، خشكی محیط بیش‌تر می‌شود. ورامین، شهریار و جنوب شهرستان كرج در این اقلیم قرار گرفته‌اند.
گرم‌ترین ماه‌های سال در دو ایستگاه كرج و مهرآباد، ‌ ماه‌های مرداد و شهریور است كه دمای آن‌ها به ترتیب ۲۵/۴ و ۲۹/۶ درجهٔ سانتی‌گراد گزاش شده است. سردترین ماه سال نیز در ایستگاه كرج ۱/۲ درجهٔ سانتی‌گراد در طی دورهٔ‌ آمارگیری بوده است. به این ترتیب، اختلاف متوسط دمای سالانه ۲۸/۴ درجه است. در ایستگاه مهرآباد از ماه دی رفته رفته میزان درجهٔ حرارت افزایش می‌یابد و در ماه تیر به بیش‌ترین حد خود می‌رسد. در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد افزایش دما به تدریج صورت می‌‌گیرد، در صورتی كه از شهریور و مهر، میزان حرارت به سرعت كاهش می‌یابد و در دی به كم‌‌ترین حد خود می‌رسد. به این ترتیب، تابستان‌ها در تهران به ویژه در جنوب و مركز شهر، گرم و در شمال شهر معتدل است.
در زمستان نیز مركز شهر تهران معتدل است، مركز بخش‌های شمالی شهر سرد است و دما بارها به زیر صفر می‌رسد. میانگین روزهای یخ‌بندان در سال‌های ۵۵-۱۳۳۰ در ایستگاه كرج ۸۳ روز و در ایستگاه مهرآباد تهران ۶۱ روز گزارش شده است.
وضعیت اقلیمی شهرستان فیروزكوه و دماوند در زمستان‌های بسیار سرد و در تابستان‌ها خنك است. اقلیم شهرستان‌های ورامین و ری نیز زمستان‌ها به نسبت سرد و تابستان‌ها، گرم گزارش شده است.
بین ایستگاه‌های تهران، در مورد میزان رطوبت نسبی، به علت نقص دیدبانی‌‌ها تنها ایستگاه مهرآباد مورد بررسی قرار گرفت. در طول سال، بیش‌ترین میزان رطوبت در ماه‌های زمستان و كم‌ترین حد آن در ماه‌های تابستان بود. این میزان برای ایستگاه مهرآباد در ماه مرداد در كم‌ترین حد بود. میزان رطوبت نسبی در ماه‌‌های تابستان از نقطهٔ اشباع، بسیار دور است، ولی هر چه به زمستان نزدیك می‌شویم، این فاصله كوتاه می‌شود و در صورت وجود موقعیت مساعد، نقطهٔ اشباع امكان‌پذیر می‌شود.
سازمان هواشناسی میزان بارندگی تهران و شهرستان‌های مجاور آن را از سال ۱۳۳۵ به بعد مورد مطالعه قرار داد. نتیجه‌های به دست آمده از این ایستگاه‌ها نشان می‌دهد نوسان بارش از سالی به سال دیگر بالا رفته و مقدار بارش در سال‌های گوناگون متفاوت بوده است، میزان بارندگی در این استان از جنوب به شمال بیش‌تر می‌شود. میانگین بارندگی سالانه در سال‌های ۵۵-۱۳۳۰ در ایستگاه كرج با ۲۳۹ میلی‌متر، بالاترین میزان و در ایستگاه مهرآباد با ۲۱۸ میلی‌متر كم‌ترین مقدار بوده است. بیش‌ترین میزان بارندگی در بسیاری از ایستگاه‌های استان در ماه اسفند است ولی در ایستگاه ورامین بیش‌ترین مقدار بارش در ماه دی است. در همهٔ ایستگاه‌ها كم‌ترین میزان بارش در ماه‌های مرداد، شهریور و مهر است. در سراسر تابستان، هوا خشك و بدون بارندگی یا با بارندگی بسیار ناچیز است. در كوه‌پایه‌های جنوبیِ بلندی‌های البرز نیز مقدار بارش تا اندازه‌های بیش‌تر است و نسبت به دشت‌های حاشیهٔ‌ كویر تفاوت دارد. در هر دو بخش، بین ۴۰ تا ۵۰ درصد كل بارش در فصل زمستان صورت می‌گیرد.
در استان تهران، ‌ بیش‌ترین فشار هوا در اواخر پاییز و اوایل زمستان دیده می‌شود. این، نشانگر غلبهٔ توده‌های سرد هوا در این ماه‌هاست. در فصل زمستان، ‌ به علت عقب‌نشینی جبههٔ‌ سرد به سوی شمال كشور، توده هوای خشك این ناحیه را تحت نفوذ قرار می‌دهد و به همین سبب حالتی كم‌فشار پیدا می‌كند. در بیش‌تر ماه‌های سال جهت باد، غربی است و تنها در دو ماه از سال باد از جنوب شرقی و در دو ماه دیگر از شمال می‌وزد. به این ترتیب، در بیش‌تر ماه‌ها، بادهای غربی با نوسان زیاد همراه است. جهت عمومی این جریان‌ها، ‌ با جهت كلی كوه‌های البرز تقریباً موازی است و به این ترتیب، تأثیر این كوه‌ها بیش‌تر به صورت كاهش متوسط باد در دره‌های كوه‌‌پایه‌های جنوبی است. در مجموع، هوای شهر تهران آرامش و سكون بیش‌تری نسبت به نقاط مجاور خود دارد و بادهای چندانی ندارد.
هوای تهران در مناطق كوهستانی از نوع آب و هوای معتدل است و در دشت‌ها از نوع نیمه‌بیابانی با ویژگی‌هایی است كه بیش‌تر از موقعیت جغرافیایی آن، كه بین دو ناحیه متفاوت قرار گرفته، ناشی می‌شود. تهران در مرز شرایط جوی برّی و اقیانوسی قرار گرفته و تمایل آن به موقعیت برّی بیش از وضعیت اقیانوسی است.
طول روزها در تابستان كه ارتفاع آفتاب ۷۴ درجه و ۴۸ دقیقه است، به طور متوسط ۱۴ ساعت و ۲۶ دقیقه است و در زمستان به ۹ ساعت و ۳۴ دقیقه كاهش می‌یابد. در زمستان، ارتفاع آفتاب ۳۰ درجه و ۵۲ دقیقه است.
با توجه به ویژگی‌های آب و هوایی كه به اجمال گفته شد، زمان مطلوب و مناسب اقلیمی در استان تهران را از نظر جهانگردی می‌توان به شرح زیر بیان كرد:
– دامنه‌های جنوبی البرز كه مشرف به استان تهران است از ارزش‌های تفرج‌گاهی در ساحل رودخانه‌ها، دریاچه‌های پشت سدها و دریاچه‌های طبیعی برخوردار است.
– در تمام زمستان‌، مناطقی از شمال استان تهران به دلیل پوشش برف سنگین در دامنه‌ها، دره‌ها و شیب‌های البرز جنوبی، موقعیتی مساعد برای ورزش‌های زمستانی از جمله اسكی روی برف فراهم می‌آورد.
موقعیت تاریخی استان
تهران امروزی كه در ردیف بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهرهای جهان قرار دارد، فراز و نشیب‌های تاریخی فراوان داشته است. «طهران» كه زمانی قریه‌ای بیش نبود، امروزه به تهران بزرگ با بیش از ده میلیون نفر جمعیت تبدیل شده است. از زمانی كه این شهر در سال ۱۲۰۰ هجری قمری به پایتختی ایران برگزیده شد، تا به امروز حوادث بی‌شماری را به خود دیده است.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
جمعیت استان تهران در سال ۱۳۷۳ در حدود ۱۱ میلیون و ۶۴۷ هزار و ۱۰۳ نفر برآورد شده است. از این تعداد ۷۶۸‚۱۵۹‚۱۰ نفر در مناطق شهری (۸۷/۲۳ درصد كل استان) و ۳۳۵‚۴۸۷‚۱ نفر در مناطق روستایی (۱۲/۷۷ درصد كل استان) زندگی می‌كنند. نرخ رشد جمعیت بین سال‌های ۷۰ تا ۷۳ در كل استان ۲/۷ درصد، در مناطق شهری ۳/۸ درصد و در مناطق روستایی ۳/۷ درصد بوده است. در توزیع شهرستانی جمعیت، بیش از نیمی از جمعیت استان در شهرستان تهران ساكن هستند (۵۷/۷۳ درصد جمعیت كل استان) و شهرستان كرج با ۵۴۳‚۱۲۰‚۱ نفر (۹/۶۲ درصد كل استان) در مرتبه دوم قرار دارد. كم‌جمعیت‌ترین شهرستان، شمیرانات با ۲۰۱‚۲۲ نفر (۰/۱۹ درصد كل استان) است. بالاترین نرخ رشد جمعیت بین سال‌‌های ۷۰ تا ۷۳ را شهرستان شهریار با ۱۱/۸ درصد داشته است.
نسبت جنسی جمعیت در استان تهران ۱۰۷ و در مناطق شهری و روستایی استان به ترتیبت ۱۰۷ و ۱۰۹ است. بیش‌ترین نسبت جنسی جمعیت در شهرستان شمیرانات ۱۱۲ و كم‌ترین آن در شهرستان ساوجبلاغ ۱۰۶ است. میانگین جمعیت خانواده در استان تهران ۴/۵ و درمناطق شهری و روستایی به ترتیب ۴/۴ و ۴/۹ بوده است. شهرستان ری بالاترین میانگین جمعیت خانواده، (۵/۳ نفر) و شهرستان شمیرانات پایین‌‌ترین آن (چهار نفر) را دارا بوده است.
همچنین بیشترین سهم در گروه‌های سنی مربوط به گروه ۹-۵ ساله با ۱۶/۱۶ درصد در كل جمعیت استان بود و كم‌ترین سهم تا پیش از ۶۵ سالگی مربوط به ۵۹-۵۵ ساله با ۲/۱۶ درصد كل جمعیت استان بوده است.
در سال ۱۳۷۳، جمعیت فعال استان تهران در حدود ۹۶۴‚۲۲۰‚۳ نفر برآورد شد كه نسبت به سال ۱۳۷۰ افزایشی برابر ۳۲۵‚۲۷۳ نفر را نشان می‌داد. درصد افزایش جمعیت فعال نسبت به آمارگیری سال ۱۳۷۰ در مجموع این دوره، ۹/۲ درصد و به طور سالانه ۳ درصد بود. در مناطق شهری، جمعیت فعال ۹۵۶‚۷۴۹‚۲ نفر بود كه نسبت به سال ۱۳۷۰ افزایشی برابر ۵۲۴‚۲۶۱ نفر (‌با نرخ رشد ۱۰/۵ درصد در مجموع این دوره و ۳/۵ درصد سالانه) را نشان می‌داد. در مناطق روستایی، جمعیت فعال ۰۰۸‚۴۷۱ نفر برآورد شد كه با رشدی معادل ۹/۲ درصد در مجموع این دوره و ۳ درصد به طور سالانه افزایشی برابر ۹۶۹‚۳۹ نفر داشته است.
نرخ اشتغال در كل استان ۹۴ و نرخ بیكاری ۶ درصد بود. در مناطق شهری نرخ اشتغال ۹۴/۴ درصد و در مناطق روستایی این رقم ۸۹/۴ درصد بود.
توزیع شاغلان استان تهران برحسب گروه‌های عمدهٔ‌ فعالیت در سال ۱۳۷۳ نشان می‌داد ۴/۹ درصد شاغلان در بخش كشاورزی، ۰/۸ درصد در بخش معدن، ۲۳/۸ درصد در گروه صنعت، ۸/۸ درصد در گروه ساختمان، ۱/۴ درصد در بخش آب، برق و گاز، ۸/۸ درصد در بخش عمده‌فروشی و خرده‌فروشی و ۴۴/۳ درصد در بخش خدمات، حمل و نقل و ارتباطات، خدمات مالی و ملكی، ‌ خدمات اجتماعی و عمومی فعالیت داشتند و بقیه نیز نامشخص بودند. بیش‌ترین نرخ رشد جمعیت شاغل را بخش‌های صنعت و خدمات، حمل و نقل و ارتباطات داشت. در توزیع شاغلان در بخش‌های عمده اقتصادی، بخش كشاورزی ۴/۹ درصد، ‌ صنعت و معدن ۳۶/۲ درصد و خدمات ۵۲/۱ درصد كل شاغلان را در بر داشت و بقیه غیرقابل طبقه‌بندی بود. در زیر بخش صنعت، بیش‌ترین سهم شاغلان در گروه صنعت (۶۹/۶ درصد) و ساختمان (۲۴/۳ درصد) بود. هم‌چنین در زیر بخش خدمات، بیش‌ترین سهم به خدمات اجتماعی و همگانی (۶۲ درصد) تعلق داشت.
براساس آمار سال ۱۳۷۳ از كل جمعیت استان، ۵۲۱‚۱۳۱‚۷ نفر متولد محل اقامت خود و تعداد ۵۸۲‚۵۱۵‚۴ نفر متولد محلی غیر از محل اقامت خود بوده‌اند. از این میان، ۸۴/۸ درصد در مناطق شهری و بقیه در مناطق روستایی هستند. در نقاط شهری ۹۵۱‚۵۰۹‚۲ نفر متولد شهر هستند و ۵۷۵‚۱۱۶ نفر متولد آبادی‌های اطراف و ۴۱۲‚۱۵۱ نفر متولد خارج از كشور (همهٔ متولدان محلی غیر از محل اقامت خود) هستند. این ارقام برای نقاط روستایی به ترتیب برابر با ۰۷۲‚۳۵۴، ۷۰۷‚۲۷۳ و ۵۶۵‚۶۰ نفر است. در مجموع‌، ۶۱/۱ درصد كل جمعیت استان (شهری و روستایی) متولد محل اقامت خود و ۳۸/۸ درصد متولد محلی غیر از محل اقامت خود هستند.
استان تهران به ویژه شهر تهران و شهرستان‌های نزدیك آن از نظر مهاجرپذیری، بیش‌ترین تعداد مهاجران را تاكنون جذب كرده است. برپایهٔ تحقیقات انجام شده، در حدود نیمی از جمعیت كل شهر تهران و شهرستان‌های نزدیك آن به عنوان مهاجر شناخته شده‌اند. در حدود یك چهارم این مهاجران از شهرستان‌های استان‌های تهران و مركزی به تهران آمده‌اند. یك پنجم آن‌ها را متولدان استان‌های شمال غربی كشور تشكیل می‌دهند و در حدود یك دهم آن‌ها را از اهالی گیلان و دیگر نقاط هستند.
یكی از ویژگی‌های مشترك تهران با بسیاری از پایتخت‌های جهان این است كه بیش از نیمی از سكنهٔ آن را مهاجران اطراف تشكیل می‌دهند. این وضع، پدیده‌ای تازه هم نیست، زیرا تهران از آغاز پایتخت شدن، همواره انبوهی از ساكنان شهرستان‌ها به ویژه بخش‌های غربی كشور مانند آذربایجان، و نیز شهرستان‌های مركزی و اصفهان را جذب كرده است.
مهاجرت به تهران مانند دیگر نواحی، دارای انواع مهاجرت فصلی، موقتی و دائمی است. بیش‌تر مهاجران فصلی تهران روستائیان هستند. روستائیان و عشایری كه در نزدیكی تهران یا در برخی از استان‌های نزدیك تهران زندگی می‌‌كنند و برای تأمین كسری معاش خود و كسب درآمدهای اتفاقی و فصلی راهی تهران می‌شوند، معمولاً در مشاغل كاذب مانند دست‌فروشی، واسطه‌گری و … سرگرم كار می‌شوند.
زبان اصلی مردم استان تهران فارسی است، اما به علت مهاجرت گسترده به این استان، گویش‌های دیگری چون زبان آذری و لهجه‌های متفاوتی از دیگر مناطق ایران به آن افزوده شده است. براساس سرشماری سال ۱۳۶۵، در حدود ۹۸/۱ درصد از جمعیت استان تهران به زبان فارسی سخن می‌گویند كه این نسبت در نقاط شهری ۹۸/۳ و در نقاط روستایی ۹۶/۸ درصد است.
براساس همان سرشماری بیشتر جمعیت استان تهران (۹۸/۳۰ درصد) را مسلمانان تشكیل داده‌اند كه این نسبت در نقاط شهری ۹۸/۱ و در نقاط روستایی ۹۹/۵ درصد است.
استان تهران یكی از قطب‌های اصلی اقتصاد كشور است. تجمع كانون‌های عمدهٔ‌ اقتصادی در این استان و موقعیت سیاسی – اداری و مركزیت آن باعث شده است بخش عمدهٔ امكانات صنعتی و خدماتی در محدودهٔ آن متمركز شود. بخش كشاورزی نیز از جایگاهی چشم‌گیر در بافت اقتصادی آن برخوردار است. ولی در مقایسه با دیگر بخش‌ها، وزن ناچیز و اندكی را به خود اختصاص داده است. دلایل عمدهٔ محدودیت كشاورزی در استان ویژگی‌های طبیعی این منطقه است. كمی بارش، نزدیكی كویرها و بیابان‌ها، كمبود آب مورد نیاز كشاورزی و تبدیل زمین‌های كشاورزی به مناطق مسكونی و تولیدی – صنعتی از مهم‌‌ترین دلایل این رویكرد است.
منطقهٔ تهران را از نظر موقعیت طبیعی و كشاورزی به دو ناحیه می‌توان تقسیم كرد:
– ناحیهٔ كوهستانی معتدل: كه در برگیرندهٔ نواحی شمالی استان مانند بخش‌های فیروزكوه، دماوند، لواسانات، رودبار قصران، طالقان و بخش‌هایی از شمال ساوجبلاغ است كه به علت ناهمواری‌های شدید سطح زمین، وضعیت نامساعد جوی و اقلیم سرد، مردم این ناحیه بیش‌تر به فعالیت‌های باغ‌داری و دام‌داری می‌پردازند و باغ‌های سیب، گوجه‌سبز، گیلاس، زردآلو و هلو از مهم‌ترین فرآورده‌های این ناحیه به شمار می‌رود.
– دشت‌ها و كوه‌پایه‌های جنوبی البرز: ناحیهٔ دیگر شامل دشت‌ها و كوه‌پایه‌های جنوبی البرز است كه ورامین، ری، شهریار، رباط كریم، اشتهارد و بخش‌های مركزی و جنوبیِ ساوجبلاغ در این ناحیه واقع شده‌اند. این ناحیه برای كشاورزی مساعد است، ولی در ناحیه‌هایی كه در نزدیكی شوره‌زارها واقع شده‌اند، مشكلاتی در كار كشاورزی وجود دارد. محصولات عمدهٔ این ناحیه را گندم، جو، یونجه، ذرت علوفه‌ای، گوجه‌فرنگی، خیار، سبزی‌ها، سیب‌زمینی، ‌ نباتات علوفه‌ای، ‌ انگور، چغندرقند و پنبه تشكیل می‌دهد.
سطح زیر كشت فرآورده‌های سالانه استان ۸۰۵‚۱۴۹ هكتار است كه ۰۰۷‚۱۲۲ هكتار آن به كشت محصولات عمدهٔ سالانه اختصاص دارد. سطح باغ‌های استان نیز ۲۱۴‚۵۵ هكتار است كه شامل درختان نهال و بارور است.
از نواحی مهم كشاورزی استان تهران می‌توان به رودبار قصران در شمال شرقی تهران اشاره كرد كه اراضی حاصل‌خیز و باغ‌های پرشمار دارد. لواسانات در غرب شهرستان دماوند از دیگر نواحی كشاورزی تهران است كه دارای زمین‌های حاصل‌خیز است. دره‌های این ناحیه نیز باغ‌های پرشمار دارد. در شهرستان كرج محصولاتی مانند چغندرقند، میوه و فرآورده‌های دامی تولید می‌شود.
دره‌ها و دامنه‌‌های بلندی‌های البرز با مراتع سرسبز و غنی، موقعیتی مناسب برای فعالیت‌های دام‌داری دارند. در سطح استان، دامداری هم در دشت‌ها و هم در نواحی كوهستانی و كوه‌پایه‌ای رواج دارد، ‌ولی سهم آن همه در اقتصاد استان ناچیز است.
استان تهران یكی از كانون‌های عمدهٔ‌ صنایع كشور است. برابر آخرین آمارهای منتشره، از ۵۶۰‚۸ واحد صنعتی كل كشور، ۲۹۵‚۳ واحد آن (۴۰ درصد كل صنایع كشور) در استان تهران قرار دارد. بیش‌تر این صنایع در امتداد سه محور غربی، جنوبی و شرقی متراكم شده است. هم‌چنین ۴۴ درصد كارگران كارگاه‌های صنعتی كل كشور در استان تهران كار می‌كنند.
یكی از اركان اصلی اقتصاد استان تهران صنایع ماشینی وابسته است كه بیش‌تر آن‌ها به مونتاژ و تولید كالاهای مصرفی اشتغال دارند. توسعهٔ این صنایع بیش‌تر در امتداد راه‌های ورودی به تهران به ویژه در مسیر تهران – كرج، تهران – دماوند، تهران – ساوه و تهران – قم است.
صنایع استان را برحسب نوع تولیدات می‌‌توان به گروه‌های زیر تقسیم كرد:
– صنایع غذایی : شامل كارخانهٔ قندسازی، روغن نباتی، لبنیاتِ پاستوریزه، فرآورده‌های گوشتی، تصفیه قند، بیسكویت‌سازی، نان ماشینی، نوشابه‌سازی، ‌ كنسرو و مرباسازی و … سهم این صنایع از كل صنایع مشابه آن‌ها در سطح كشور نزدیك به ۳۰ درصد است.
– صنایع نساجی و چرم : شامل ریسندگی و بافندگی پنبه‌ای و پشم، تریكو، ‌ كف‌پوش، فرش ماشینی، موكت، پتو، حوله، تهیهٔ انواع پوشاك، كفش، چرم، كیف و چمدان كه به تازگی تولید برزنت و الیاف نیز جزء این رشته از صنایع درآمده است. سهم این رشته از كل صنایع هم‌رشتهٔ خود در كشور نزدیك به ۵۰ درصد است.
– صنایع كانی غیرفلزی : این رشته از صنایع، مصالح ساختمانی و لوازم بهداشتی خانه‌ها و شیشه، تهیه و تولید می‌كنند كه كارخانهٔ سیمان از جملهٔ آن‌هاست. این صنایع ۲۸ درصد صنایع كانی غیرفلزی كشور هستند.
– صنایع فلزی : این رشته از صنایع، اتومبیل و مینی‌بوس، وانت، لوازم خانگی مانند بخاری، كولر، اجاق‌گاز، یخچال، ماشین‌لباس‌شویی و مانند آن‌ها و هم‌چنین مخازن تحت فشار، لوله پروفیل، و پنجره و بسیاری دیگر از فرآورده‌های فلزی را تولید می‌كنند و در غرب تهران (دو سوی مسیر تهران – كرج) و شرق تهران (به سوی جادهٔ تهران – آب‌علی) قرار دارند.
– صنایع سلولزی : شامل مؤسسه‌هایی است كه به تولید كاغذ، مقوا، كارتن، كیسه و پاكت كاغذی، كاغذهای بهداشتی و تولیدات چوبی مانند نئوپان، فیبر، كبریت و مداد اشتغال دارند.
– صنایع شیمیایی و دارویی : شامل كارخانه‌ها و كارگاه‌هایی است كه به تولید دارو، مواد بهداشتی، مواد ضدعفونی‌كننده، لاستیك و پلاستیك، رنگ‌های ساختمانی و صنعتی، پاك‌كننده‌های جامد و مایع، فرآورده‌های نفتی، روغن موتور و سموم دفع آفات نباتی اشتغال دارند.
– صنایع برق و الكترونیك : شامل مؤسسه‌هایی است كه به مونتاژ وسایل برقی و الكتریكی، تولید كابل، باطری و لامپ اشتغال دارند. تولیدات این صنایع در سطح استان، نسبت به دیگر گروه‌های صنعتی چشم‌گیر نیست، اما در مجموع كل كشور سهمی بسیار بالاتر از صنایع مشابه خود را در بر می‌گیرد.
از معدن‌های كل كشور نیز ۱۵/۴ درصد آن در محدودهٔ استان تهران است. كانسارهای استان تهران را می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم كرد:
– معادن فلزی : شامل مس، سرب، مولیبدن، منگنز و آهن است؛ تقریباً همهٔ منگنز استخراجی كشور از معادن منگنز استان تهران به دست می‌آید كه در جنوب و جنوب غربی آن قرار دارند.
– معادن غیرفلزی : در برگیرندهٔ ذخایر سنگ آهك و دولومیت است.
– معادن خاك‌نسوز : شامل كائولن (خاك‌‌چینی) است كه ۵۱ درصد تولید كل كشور از این استان استخراج می‌شود. معدن‌های سنگ‌ گچ استان نیز دارای ذخایری بزرگ است؛ معادن نیتونیت و خاك صنعتی در بخش‌های شرق و جنوب شرقی استان كشف شده است.